Vipassana thực tiễn  Bhante Henepola Gunatana

Có lẽ bạn đã từng được khuyên rằng lúc nào cũng phải nên giữ chánh niệm, cho dù bạn đang ở nhà hay trong văn phòng, hoặc ở trên xe buýt, trong xe ô tô của bạn hoặc trong xe ô tô của người khác , v.v… Bạn có thể hiểu ý của lời khuyên này là muốn lúc nào bạn cũng phải giữ sự chú tâm vào hơi thở của mình.
Trong khi lái xe , nếu chỉ đơn thuần giữ sự chú tâm vào hơi thở, bạn có thể sẽ gặp phải một số vấn đề, chẳng hạn như không chú ý đến việc lái xe hoặc bạn quên mình đang lái xe và có thể gặp tai nạn.

Đôi lúc bạn có thể nghĩ rằng " lúc nào cũng phải giữ chánh niệm " có nghĩa là chỉ chú tâm tới những gì mà bạn đang làm tại một thời điểm cụ thể nào đó mà thôi. Điều này, tất nhiên, bất cứ ai có đủ sự nghiêm túc trong công việc của mình vẫn thường làm. Một nghệ sĩ, họa sĩ , nhà văn, ca sĩ , nhà soạn nhạc , diễn giả, người bắn súng, đầu bếp v.v… lúc nào cũng phải chú ý đến bất cứ những gì họ làm trong lúc họ đang làm việc.

Không phải chỉ mỗi con người mới làm điều này. Bạn có thể nhận thấy con mèo chú tâm đến con mồi như thế nào khi đang rình bắt, con mèo sẽ không để xảy ra bất cứ sơ hở nào có thể đánh động con mồi. Hổ, sư tử, cá sấu chú tâm hoàn toàn đến con mồi mà chúng đang rình bắt. Bạn có lẽ đã thấy con sếu đứng yên tại một chỗ duy nhất trong một thời gian dài để bắt cá. Chó chăn cừu đặt hết tâm trí của chúng vào sự di chuyển của những con cừu vì vậy chúng có thể chạy rất nhanh để hướng dẫn đàn cừu đi đúng hướng . Thật không may, lũ mèo , sếu, chó chăn cừu.. . chẳng con nào có thể loại bỏ được sự tham lam, ham muốn v..v… của mình, hoặc vun bồi một tí chút nội quán qua việc đơn thuần chú tâm đến đối tượng của chúng cả.

Chú tâm đến bất cứ điều gì bạn đang làm trong mọi lúc sẽ không loại bỏ được tham, sân , và si. Điều này, trên thực tế, giống y hệt như những gì bạn làm trong khi thực hành thiền an chỉ hay thiền định. Bằng cách tập trung tâm ý trên một đối tượng trong một thời gian, bạn không thể loại trừ những khó chịu về mặt tinh thần . Bạn có thể tập trung tâm của mình trên một đối tượng duy nhất trong năm mươi năm và những khó chịu về mặt tinh thần của bạn vẫn giữ y nguyên trong tâm của bạn.

Một người có thể giữ Giới rất nghiêm . Một người khác có thể học thuộc lòng tất cả Kinh điển. Một người khác nữa có thể đạt được tâm định. Lại một người khác nữa dành trọn cuộc đời của mình sống ở nơi hiu quạnh, tĩnh mịch. Tất cả những người này có lẽ nghĩ rằng họ có thể trải nghiệm sự giải thoát cao nhất khỏi những khó chịu về mặt tinh thần mà không có một người bình thường nào có thể đạt được. Trong thực tế, không một ai trong số họ có thể đạt được cái kinh nghiệm đó nếu họ không diệt trừ được mọi khó chịu về mặt tinh thần. Do đó, ngoài những gì họ đã thực hành, những người này còn phải loại bỏ tất cả những cấu uế trong tâm của mình thì mới trải nghiệm được sự hạnh phúc của việc giải thoát khỏi tất cả các cơn đau .

Cái thiếu trong việc lúc nào cũng tập trung tâm ý trên một đối tượng duy nhất chính là trí tuệ. Sự chú tâm hoàn toàn của bạn phải gắn liền với sự chú tâm có trí tuệ. Chú tâm có trí tuệ là gì? Nó là sự chú tâm đi kèm với ba thiện căn. Những thiện căn đó là gì? Chúng là sự quảng đại , tâm từ và trí tuệ. Điều này có nghĩa rằng khi bạn chú tâm đến một cái gì đó, hãy luôn luôn cố gắng để sự chú tâm của mình không có tham, sân, hoặc si xen lẫn trong đó , bạn hãy chú tâm với ý tưởng quảng đại , lòng từ và trí tuệ. Đây được gọi là ba thiện căn trong khi tham, sân, si được gọi là ba bất thiện căn . Đừng để tâm trí của bạn bị ảnh hưởng bởi các bất thiện căn khi bạn chú tâm đến một cái gì đó. Hãy để cho những suy nghĩ về lòng quảng đại , tâm từ và trí tuệ chiếm lĩnh tâm trí của bạn trong khi chú tâm đến bất cứ cái gì .

Khi chú tâm đến nồi, chảo trong khi đang rửa, bạn có thể không cần chút gì đến tâm từ, sự rộng lượng hay trí tuệ đối với chúng. Bạn đang trau dồi chánh niệm không phải cho nồi, chảo mà dành cho chúng sinh . Bạn nên chú tâm đến bất kỳ ý nghĩ nào sinh khởi về chính bản thân của mình, hoặc về bất kỳ chúng sanh nào khác . Hãy chánh niệm trong khi mặc quần áo, ăn, uống, nói chuyện với một ai đó, lắng nghe âm thanh , nhìn thấy một đối tượng, và đi bộ hoặc lái xe .

Khi bạn hoàn toàn chú tâm với trí tuệ quán sát , tham lam , sân hận và si mê của bạn biến mất , bởi vì trong sự chú tâm của bạn đang có sự quảng đại , tâm từ và trí tuệ vận hành. Những ý nghĩ rộng lượng, tâm từ và trí tuệ của bạn có sức mạnh làm giảm thiểu tham, sân, si khi bạn đang làm bất kỳ một công việc gì.

Trong khi chú tâm đến một cái gì mà không có trí tuệ quán sát trong đó, bạn có thể vô tình phát triển tham, sân và si. Bạn có thể thấy một đối tượng , ví dụ, đối tượng đó xem ra có vẽ hấp dẫn , đẹp hay vui mắt hoặc có thể là không hấp dẫn. Tại thời điểm đó, do sự chú ý của bạn không có trí tuệ trong đó, bạn cuối cùng có thể trưởng dưỡng tham hay sân đối với đối tượng hoặc bạn có thể có những ý tưởng hoàn toàn sai lầm về đối tượng. Hoặc bạn có thể nghĩ rằng đối tượng là thường hằng thay vì nhận ra rằng nó là vô thường, bạn cảm thấy thỏa mãn với nó thay vì bất toại nguyện , hoặc bạn thấy nó có một cái ngã trong đó thay vì vô ngã.

Bạn có thể hỏi làm thế nào những ý nghĩ rộng lượng của bạn có thể giúp loại bỏ những ý nghĩ tham lam? Bởi vì những ý nghĩ tham lam khiến cho bạn muốn được dính mắc với đối tượng, bám níu vào nó . Khi bạn cảm nhận đối tượng với tham , tâm của bạn sẽ bám vào nó và không muốn mở ra cho bất kỳ một suy nghĩ buông bỏ nào có cơ hội sinh khởi. Bạn có thể không muốn rời mắt khỏi đối tượng. Trong thực tế, tại thời điểm đó tâm trí của bạn tạm thời bị mù trước bất kỳ suy nghĩ nào của lòng quảng đại .

Thậm chí nếu bạn muốn buông bỏ sự dính mắc đối với đối tượng, có lẽ bạn sẽ làm như vậy hết sức miễn cưỡng. Bạn có thể cảm thấy rằng mình đang hào phóng, rộng lượng (khi buông bỏ) nhưng sự hào phóng, rộng lượng của bạn chỉ là để thỏa mãn cho cái mục đích tham lam của bạn mà thôi, chẳng hạn như đáp lại với sự buông bỏ bạn sẽ được một cái gì đó, hoặc được công nhận hoặc được trở nên nổi tiếng như là một người rộng lượng, hào phóng. Tham có một chất keo siêu mạnh trong ngay trong chính nó. Chỉ ngay khi tiếp xúc lấn đầu tiên với một đối tượng mà mình ham muốn, tâm của chúng ta nhanh chóng dính mắc vào nó. Việc buông bỏ đối tượng khiến chúng ta cảm thấy đau đớn như thể bị cắt đứt một chân hoặc tay hoặc bị lóc thịt trên thân, và bạn không thể buông bỏ đối tượng khỏi tâm của bạn .

Đây chính là chỗ mà bạn thực sự cần có sự chú tâm có trí tuệ. Đây chính là chỗ mà bạn phải tìm hiểu để thấy được sự vô thường , bất toại nguyện và vô ngã trong cái đối tượng bạn đang nhìn ngắm. Sự quan sát có trí tuệ sẽ cho bạn thấy rằng thậm chí chỉ trong hai khoảnh khắc kế tiếp nhau, đối tượng mà bạn đang nhận biết cũng như cảm xúc hoặc cảm giác của bạn về nó cũng không giống nhau. Khoảnh khắc trước bạn không có cảm giác tương tự như khoảnh khắc sau. Bạn thay đổi , đối tượng mà bạn cảm nhận cũng thay đổi . Với sự chú tâm có trí tuệ, bạn sẽ thấy rằng tất cả mọi thứ đều vô thường.

Sự hiểu biết về vô thường cho phép bạn buông bỏ sự oán giận của mình. Khi bạn nhìn thấy với trí tuệ rằng tất cả mọi thứ bất toại nguyện đều là vô thường, rồi bạn thấy được mối liên quan giữa bất toại nguyện và tham ái . Khi bạn dính mắc vào một đối tượng vô thường bạn sẽ thất vọng với sự thay đổi của đối tượng mà bạn đang quá dính mắc vào đó. Khi bạn quán chiếu có trí tuệ bạn sẽ thấy rằng cái gì mà vô thường và bất toại nguyện thì đều không có tự ngã .

Rồi bạn có thể nghĩ rằng " À! Vì đối tượng này sẽ thay đổi , mình phải nhanh chóng và khéo léo tận dụng đối tượng này ngay tức thì để mình có thể tận hưởng nó càng sớm càng tốt trước khi nó biến mất. Ngày mai nó sẽ không còn có ở đó nữa " . Ở đây bạn phải nhớ rằng vội vàng chẳng đi đến đâu. Nếu bạn thực hiện một quyết định vội vàng và làm điều gì đó xuẩn ngốc, bạn sẽ hối tiếc sau này. Đôi khi bạn bị một ai đó lôi cuốn và vồ vập lấy họ mà không suy xét kỹ càng, và sau đó bạn thấy người đó có nhiều khuyết điểm . Trong bất kỳ một quyết định nào vội vàng như vậy, bạn không có chánh niệm. Bạn không thể lấy lại quyết định của mình cũng không thể ngăn chặn được hậu quả của nó bằng bất kỳ nỗ lực xuẫn ngốc nào.

Khi chánh niệm phát triển tốt, bạn vẫn có thể quyết định đúng ngay cả khi đang vội. Điều duy nhất có ý nghĩa để làm trong lúc vội vã nhằm đánh bại vô thường là nên dừng lại và kiểm tra tâm của chính mình để xem mình đã quyết định với sự suy xét có trí tuệ hay không . Khi bạn có chánh niệm , bạn sẽ biết làm thế nào để tận dụng được khoảnh khắc hiện tại để không hối tiếc về sau. Bất kỳ quyết định nào bạn làm có chánh niệm sẽ làm cho bạn hạnh phúc và an vui và sẽ không bao giờ làm cho bạn hối tiếc về sau.

Luôn luôn nhớ rằng chánh niệm là một trạng thái của tâm có sự có mặt của sự rộng lượng, tâm từ và trí tuệ cùng với lòng bi mẫn , hỷ và xả . Bất cứ lúc nào bạn chú tâm đến bất cứ điều gì, bạn phải hỏi tâm của mình có đầy đủ các yếu tố này hiện diện hay không. Nếu không, có nghĩa là bạn không đang chánh niệm .

Khi bạn có sự quảng đại trong tâm, bạn sẵn sàng buông bỏ bất kỳ hình ảnh, âm thanh, mùi vị, xúc chạm và suy nghĩ hấp dẫn mà không chút do dự. Bạn nên nhận biết chúng hấp dẫn theo quy ước đời thường. Hãy biết rằng bởi vì sự hấp dẫn của chúng mà người ta bị dính mắc với chúng và mắc míu với chúng . Càng mắc míu với chúng nhiều chừng nào, họ càng khổ nhiều chừng ấy. Khi bạn có tâm từ, bạn sẽ không cố gắng xua đuổi bất kỳ hình ảnh, âm thanh, mùi vị xúc chạm và ý nghĩ nào nếu chúng không hấp dẫn. Hãy chánh niệm nhận biết chúng với sự suy niệm về vô thường. Khi bất cứ hình ảnh , âm thanh , mùi vị, xúc chạm hay ý nghĩ sinh khởi xem ra có vẻ đồng hóa với cái ngã , hãy nhìn nó như một khái niệm không thật được khắc sâu trong tâm của bạn qua nhiều thế hệ bởi quan kiến niệm sai lầm nay do đủ duyên sanh khởi lên, và quan sát nó với trí tuệ.

Chánh niệm không phải là sự cẩn thận. Nó cũng không phải là sự khéo léo. Ai cũng có thể cẩn thận và khéo léo . Một người đàn ông đi trên một sợi dây cách mặt đất 300 feet dĩ nhiên rất cẩn thận . Hãy nhớ rằng những vận động viên thực hiện đủ loại động tác thăng bằng thật điêu luyện, những người liều lĩnh leo những ngọn núi rất dốc , nhảy qua những tảng đá, di chuyển ở những nơi trơn trượt , bơi qua sông v.v… tất cả bọn họ đều rất cẩn thận . Nhiều tay trộm rất khéo léo và đánh lừa được cảnh sát. Những kẻ buôn bán ma túy , cướp ngân hàng , bọn tội phạm đều rất khéo léo . Nhưng không ai trong số đó có thể được coi là có chánh niệm.

Chánh niệm là trạng thái của tâm tự quán chiếu lấy chính nó mà không bị trói buộc với tham , sân và si , những thứ gây đau khổ cho mình, cho người khác hoặc cho cả hai.

Khi chúng tôi bảo mọi người đừng nuôi dưỡng sự oán giận, một số hỏi chúng tôi làm thế nào chúng tôi có thể sống mà không oán giận? Đây là phép lạ của chánh niệm. Khi bạn thực hành chánh niệm, bạn có thể học để làm những điều khó khăn nhất một cách dễ dàng. Không sân, tham, hoặc si là rất khó. Qua việc rèn luyện giữ chánh niệm một cách liên tục, bạn học để sống mà không sân, tham và si . Hơn nữa, giữ chánh niệm thì khó hơn thất niệm , và bạn học để làm cái việc khó hơn thì dễ hơn làm học để làm cái điều dễ hơn. Đây là lý do mà Đức Phật dạy:
Sukaram sadhuna Sadhu - Sadhu papena dukkaram
papam papena sukaram - papam ariyena dukkaram .

Đối với người tốt, làm việc tốt thì dễ
Đối với người xấu, làm việc xấu thì dễ.
Để người xấu làm việc tốt thì khó
Để người cao thượng làm việc xấu thì khó ( Udana 5.8)

Điều này có nghĩa rằng cái gì khó khăn nhất khi mới bắt đầu trở sẽ trở nên dễ dàng thông qua việc thực hành liên tục .

Theo: Practical Vipassana
Chuyển ngữ sang tiếng Việt: Supanna Thiện Trí